Tüm dünyada bilgisayar kullanimi giderek yayginlasirken, bilgisayar kullaniminin saglik üzerine etkileri de saglikçilarin gündemine girmeye baslamistir. Bu sorunlar arasinda göz ve kas iskelet sistemi sorunlari önde gelirken, kisilik, sosyal ve ruhsal durum üzerine de etkileri olabilecegi düsünülmektedir. Bilgisayar kullanimiyla iliskili saglik sorunlarinin bir kismi, bilgisayar ekranlarinin olusturdugu elektromanyetik alandan, bir kismi da isin özelliginden kaynaklanir.
Bilgisayar karsisinda iken genellikle duragan bir pozisyonda belirli hareketler sürekli yinelenir. Bu durum ise TZT için risk olusturmaktadir. TZT belirtileri hafif bir agridan siddetli agrilara kadar degisik düzeyde olup, islev zorluguna yol açabilir. Erken dönemde agrilar yorgunlukta ortaya çikip isi birakinca kaybolurken, orta dönemde agrilar isin baslangicindan hemen sonra ortaya çikar. Ileri dönemde agrilar dinlenme sirasinda da vardir, hafif isler bile zorlukla yapilir.
Bilgisayar kullanicilarinin maruz kaldigi bir diger zararli etken elektromanyetik dalgalardir. Ekranlarinin olusturdugu elektromanyetik alanlar, insan vücudu yüzeyinde havadaki toz parçaciklarini çeken bir elektriklenme olusturur (Elektromanyetik alanlar ekrandan uzaklastikça hizla azalir, ekranin ön kisminda en az düzeyde iken, yanlarinda, üstünde ve arkasinda fazladir).
TZT için risk etmenleri çevresel, fiziksel ve ruhsal olmak üzere üç grupta toplanmaktadir. Fiziksel risk etmenleri arasinda; kas gücünün asiri kullanilmasi, uygun olmayan durus biçimi, uzun süre bilgisayar karsisinda ara vermeden çalismak yer alirken, ruhsal risk etmenleri arasinda; asiri is yükü duygusu, stres, olumsuz is ortami iliskileri sayilabilir. Çevresel etmenler arasinda gürültü, oda isisi, nemi, aydinlatmasi ve ortamda bulunan araçlarin özellikleri bulunmaktadir.
Göz
Bilgisayar kullanimi sirasinda gözler bir çok etkene bagli olarak az ya da çok etkilenir. Bu etkenler arasinda monitörün özelligi, kullanicinin pozisyonu ve var olan kirma kusuru için gözlük kullanip kullanmamasi, odanin aydinlatmasi, ekranda ki isik yansimalari, kullanilan zemin ve karakter özellikleri sayilabilir. Bilgisayar kullanimina bagli gözlerde yorgunluk, yanma hissi, kizariklik, kasinti, sulanma, bulanik ya da çift görme gibi yakinmalar siktir. Is yerinde yapilan bazi düzenlemeler ve kullanicilarin egitimi ile bu sorunlarin bir kismi önlenebilir.
Bilgisayar kullanirken kullanicilar göz kapaklarini farkinda olmadan daha az açip kapatirlar (Ortalama dakikada 12 olan göz kirpma sayisi, bilgisayar kullanimi sirasinda dakikada bese kadar düsebilmekte, bu da kuru göz yakinmalarina yol açabilmektedir). Bilgisayar monitörlerinden yayilan negatif yüklü partiküller, insan bedeninde ve gözlerde negatif elektrik yükü olusturarak havadaki pozitif yüklü toz parçaciklarini çekip gözlerde konjonktivite bagli yakinmalara neden olabilmektedir.
Kirma kusuru olup da gözlük kullanmayan kisiler, görme ile ilgili sorunlarin yani sira ekrana olan uzakligi koruyamadiklarindan olumsuz etkilere daha çok maruz kalabilirler. Özellikle 40-50 ve üzeri yaslardaki kisilerin, bilgisayar kullanirken 50-70 cm mesafeye göre düzenlenmis gözlük kullanmasi gerekebilmektedir.
Kas iskelet sistemi
Bilgisayar kullanimi çok az degisen bir durusla, el bilegi ve kol kaslarinin benzer hareketleri yapmasini gerektiren bir ugrastir. Bu nedenle omurga, omuz, sirt, dirsek, el bilegi ve parmaklara iliskin rahatsizliklar sik görülür. Karpal tünel sendromu, ulnar sinir tutulumu, lateral medial epikondilitis, DeQuervian tenosinovitis, myofasial boyun agrisi TZT ile iliskili baslica rahatsizliklardir.
Karpal tünel sendromu, bilgisayar kullanicilari arasinda sik görülen, medial sinir ve fleksor tendonlarin tutulumunu içeren ve önemli sonuçlar doguran agrili bir durumdur. Nedenleri arasinda genetik yatkinlik ve yasam biçiminin önemli oldugu bilinmektedir.
Isyeri düzeni ve korunma
Çalisma ortaminda belirli standartlarin saglanmasi hem saglik hem de is verimi açisindan oldukça önem tasir. Bu standartlar bilgisayar donaniminin özellikleri, bilgisayarlarin yerlestirilmesi, sandalye, masa, odanin aydinlatmasi, temizligi gibi bir çok konuyu içermelidir.
Monitör: Monitörün çözünürlügünün yüksek, elektromanyetik etkisinin düsük olmasi aranan özelliklerdendir. Monitörler odada pencere ve lambalardan kaynaklanan isik yansimalari en az olacak biçimde yerlestirilmelidir. Birden çok bilgisayarin bulundugu ortamlarda bilgisayarin yaninda ve arkasinda 120 cm'den daha az mesafede kimse çalismamalidir. Monitör kullanicinin tam karsisinda, monitörün üst kenari kullanicinin gözleri ile ayni düzeyde olmalidir.
Bilgisayar ekrani üzerinde ki isik yansimalari görmeyi zorlastirip, kisinin bilgisayara gereginden fazla yaklasmasina ve is veriminin düsmesine neden olur. Bu nedenle yansimalar önlenmelidir. Oda aydinlatmasinin en azindan gündüzleri gün isigi ile saglanmasi yararli olacaktir. Bazi floresan tipi lambalar ekrandaki yansimalari artirarak, gözle ilgili yakinmalara yol açabilmektedir. Oda aydinlatmasinin normalden yari yariya daha az olmasi rahatlik saglayacaktir.
Ekran koruyucu: Toprak hatti olan ekran koruyucular bilgisayarin elektrik yükünün azaltilmasinda etkili olmakta, bununla birlikte ortamin ve ekranin tozunun islak bezle sik sik alinmasi da özellikle gözlerde toza bagli yakinmalari azaltabilmektedir. Yine ekranin tozunun alinmasi görüntünün netlesmesine de katkida bulunmaktadir. Ekran parlakligi ve kontrastinin ayarlanmasi gözle ilgili yakinmalari azaltici olabilmektedir. Genellikle beyaz zemin üzerine siyah uygun bir seçimdir.
Fare ve klavye: Fare kullanimina bagli travmalarda sik görülmekte olup, kullanim sirasinda uyulmasinda yarar olan öneriler sunlardir: Farenin olabildigince vücuda yakin tutularak omuz el bilegi ve dirsekteki, gerilimin azaltilmasi, yüksekligin uygun olmasi ve kimi durumlarda fare yerine klavyenin kullanilmasidir. Fare ve klavye kollarin rahatlikla ulasabilecegi bir uzaklikta ve yükseklikte olmalidir.
Sandalye: Çalisma sandalyesinin tekerlekli, yükseklik ve sirtliginin ayarlanabilir olmasi, yanlarda kollari dinlendirebilecek yerlerinin olmasi önerilir. Çalisma sandalyesine oturuldugunda gözlerin düzeyi ile bilgisayar ekraninin üst kenari 10-200 lik bir açi olusturmali, sirtlik dik olmalidir.
Kagit askisi (document holder): Bilgisayar ekraninin yani sira kagit okumak bas ve gözlerin sik sik hareket etmesine, gözlerin sik sik farkli mesafeler için akomodasyon yapmasina neden olur ki bu da çesitli yakinmalara yol açar. Bu nedenle okunacak belgeler bilgisayar ekranina oldukça yakin ve göze ekranla esit uzaklikta olur ise akomodasyona bagli yakinmalar azalacaktir. Bu amaçla kagit askisi kullanilabilir.
Bilek Dinlendirici: Bilek dinlendiricilerin karpal tünel sendromunu önlemede yararlari olabilir. Bilek dinlendiricinin bilgisayar kullanirken degil, dinlenme sirasinda kullanilmasi önerilmektedir.
Durus biçimi: Iyi bir durus biçimi en az enerji ile en yüksek verimin elde edildigi, rahat bir biçimdir. Iyi bir durusun baslica özellikleri; basin dik, sirtin destekli, kollarin rahat, gözlerin bilgisayar ekraninin üst düzeyi ile yakin düzeyde ve ekranin tam karsida olmasidir. Kullanicinin bilgisayara olan uzakligi hem saglik hem de verim açisindan önemlidir.
Kullanicinin bilgisayara olan uzakliginin 50-70 cm olmasi önerilmektedir. Bilgisayarlarin elektromanyetik alanlarinin etki alani yanlarda ve arkada daha fazladir. Bu nedenle bilgisayarlarin yanlari ve arkasinda oturanlar daha uzak konumda olmalidir. Bilgisayarin önündeki güvenli aralik yaklasik 70 cm (yaklasik eriskin kol boyu), diger yönlerinde ise 120 cm'dir. Bilgisayar ekranlarindan yayilan ultraviyole ve elektromanyetik isinlar çok fazla olmamakla birlikte, ekrana yaklastikça etkileri artmaktadir.
Ara verme aliskanligi: Bir saatlik çalisma süresinde 5-15 dakikalik ara verilmesi, hem kas iskelet sistemi hem de göz ile ilgili yakinmalari azaltacaktir. Bu davranisin yakinmalar baslamadan önce de sergilenmesinin korunmada oldukça etkili oldugu genel olarak kabul edilmektedir.
Ara verme ile ilgili bir yazar yazisinda kisa, orta ve uzun süreli aralardan söz etmektedir. Kisa aranin yaklasik her 10 dakikada bir 10 saniye kadar sürmesini, bilgisayardan biraz uzaklasip derin nefes alinmasini, göz kapaklarinin açilip kapatilmasini ve bilgisayar disinda farkli uzakliktaki bir nesneye bakilmasini önermektedir. Orta büyüklükteki aranin ise yaklasik her 1 saatte 5 dakika kadar sürmesini, ve bu arada ayaga kalkarak gerilmeyi; birkaç saatte bir ise daha büyük aralar verilmesini çay ya da kahve molasini önermektedir.
Ara vermeyi unutanlar, ara verme zamani ve süresi konusunda kullaniciya yardimci olan PauseMe, MacBreakZ! gibi ücretsiz yazilimlar da elde edebilirler.
Iyi bir is plani yaparak kullanicilar bilgisayar islerini güne yayarak, aralarda diger isleri yapabilirler. Ekip çalismasi ve görev degisimi, görev çesitliligi isle ilgi yapilabilecek düzenlemeler arasinda olabilir.
Egzersiz el ve bilek egzersizleri karpal tünel sendromunu ile ilgili yakinmalari azaltabilmektedir. El bilegini güçlü ve esnek kilabilecek egzersizler korunma amaci ile sorun baslamadan önce yapilmalidir. Aksi durumda var olan sorunu artirabilir. Akut durumlarda non steroid antiinflamatuvar ilaçlar, steroid tedavisi, dinlenme önerilebilir. Ilaç ve fizik tedaviye yanit vermeyen durumlarda cerrahi tedavi ile basarili sonuçlar alinabilir.
Sonuç
Her geçen gün yasamimizda daha çok yer bulan bilgisayarlar, olumlu bir çok katkinin yani sira, bir kisim saglik sorunlarina da neden olmaktadir. Bu sorunlar oldukça yaygin olarak görülmekte, önemli isgücü ve ekonomik kayiplara neden olabilmektedir. Buna karsin alinacak bazi önlemlerle önemli ölçüde bu sorunlar azaltilabilecektir.
