Kus Gribi Hastaligi
Uzun bir yolculuktan sonra ülkemize de gelen kus gribinin görüldügü yerlere göre tahmini rota çizildi. Bu rota kuslarin göç yolu ile az çok örtüsüyor ve virüsün göçmen kuslarla bulastigini kanitlar gibi. Bilim adamlari bu konuda yine de kuskulular. Bazi gözlemler gerçekten de akil karistirici. Televizyon ekraninda orta yasli bir adam, mutfagindaki tencereden tavuk parçalarini koparip yiyor. \"Iste görüyorsunuz ben yiyorum\" derken, kirmizi tencerenin üzerine örtülmüs alüminyum folyoyu kaldirarak yedigi tavugu da göstermeyi ihmal etmiyor. Sözünü ettigimiz kisi Aydin Valisi Mustafa Malay. Vali kümesteki tavuklari kestirip, derin dondurucuya yerlestirmis, tavuk hastalikli bile olsa pisirilip yenir, yeter ki en az 70 derecede pisirilsin diyor.
Kus gribi ülkemizin dogu sinirindan bati sinirina kadar yayildi. Bir iki hafta içinde yarim milyonun üzerinde kanatli hayvan öldürüldü. Virüs onlarca insana bulasti, hastalikli tavuklari pisirip yiyen dört çocuk öldü. Bu dört çocuk Güneydogu Asya disinda H5N1 yüzünden hayatini kaybeden ilk kurbanlar. Iste bu nedenle de Türkiye'de yasananlar Avrupa'yi telaslandirdi. Virüs Avrupa sinirlarina gelip dayanmisti sonunda, simdi ne olacak? Virüsün kanatli hayvanlarda hizla yayilmasi mutasyona ugramasini kolaylastirabilirdi ve böyle bir olasilik yok da degil. Dünya Saglik Organizasyonu (WHO) Türkiye'de hastalanan iki çocuktan alinan iki örnekte genetik degisimler tespit etti. Bunun ne kadar önemli bir degisim oldugu bilinmiyor henüz, ama mutasyon, kus hücresinden çok insan hücresiyle daha kolay birlesmesine izin veriyor ki bu da insandan insana bulasan virüsün dogmasina neden olabilir, diyor WHO'nun viroloji uzmani Mike Perdue.
* Bulasma riski yüksek:
Türkiye'den alinan virüs örnekleri 2003 yilinda Hong Kong ve 2005 yilinda da Vietnam'da saptanan mutasyon özelliklerine benzemekte. Uzakdogu'da ilk vakalar 8-9 yil önce çikti ortaya. Çin'de 1996 yilindan bu yana bes kisi hayatini yitirdi. Virüs 1997 yilinda Hong Kong'da 18 kisiyle bulasti, hastalananlardan altisi öldü. Bu arada Kamboçya, Vietnam, Tayland ve Endonezya'da da ölüm vakalari yasandi. Hastalik ülkemizde özellikle de çocuklari vurdu. Testleri pozitif çikan ilk 14 hastadan sadece ikisi 20 yasindan büyüktü. Herhalde yetiskinler daha önce geçirdikleri grip enfeksiyonlari nedeniyle daha güçlü bagisiklik sistemine sahipler.
* Akcigerlerden kana:
Hasta tavugun kanatlarinda virüs birkaç gün yasayabilirken, insan cildinde etkisi birkaç saat içinde geçiyor. Gözler, burun ve agizdan bedene giren virüs solunum yollarindaki mukoza hücrelerine yerleserek biran önce diger hücrelere yayilarak çogalmaya çalisiyor. Ancak insan, hastalik semptomlarini bedeninde milyonlarca virüs dolasmaya basladiktan sonra hissediyor.
Yüksek ates, öksürük, solunum zorlugu gibi belirtiler, hastalarin dört ila bes gün içinde hastaneye bas vurmalarini kaçinilmaz kiliyor. WHO uzmanlari bundan sonraki üç günün hayatta kalmak için çok önemli oldugunu söylüyorlar. Koçyigit ailesinin üç çocugu ve nüfus kütügünde 12 yasinda görünen ama biyolojik yasi on alti olan Fatma Özcan'in da tedavisi gecikmisti. Kus gribi saptanan her yerde kanatli hayvanlar öldürülmeye devam ediliyor. Virüs hayvanlar arasinda ne kadar çok yayilmaya devam ederse insana bulasma tehlikesi azalmakta, dolayisiyla da mutasyona ugrayip \"süper virüse\" dönüsme riski de. Bu yüzden virüsün diger hayvanlara bulasmadan, temizlenmesi büyük önem tasimakta.
* Insandan insana:
Dünya genelinde milyonlarca kusa bulasti virüs ve durmadan sekiz gen parçasinda degisime ugruyor, hatta bir kez diger kus gribi virüsleriyle bile birlesti. Böylece yeni bir H5N1 türü ortaya çikti ve 2005 yilinda Çin'de ilk kez yabani kazlari öldürdü. Daha sonra yapilan incelemelerde söz konusu virüs kökünün kümes hayvanlari ve fareler için son derece tehlikeli oldugu ortaya çikti. Tayland'daki bir hayvanat bahçesinde kaplanlarin hastalandigi haberi ortaya çikti. Ve kus gribi virüsü iki kez insandan insana da geçti.
2004 yilinda Taylandli ailenin fertleri virüsü birbirine bulastirmisti. Uzmanlar çok bulasici olan ve insandan insana kolayca bulasan bir süper virüsün henüz gelismedigini söylüyorlar. Tayland'daki vakada virüsün daha fazla kisiye bulasmamasinin sebebi bu sekilde açiklaniyor. Ya da aile hastalandiginda yanlarina kimse yaklasmamisti diyor uzmanlar. Bilim adamlarinin en büyük korkusu kus gribi virüsünün insanda görülen \"normal\" grip virüsüyle kaynasip bir \"süper virüs\" haline dönüsmesi. Bu açidan bakildiginda grip vakalarinin minimum seviyede ortaya çikmasi \"süper virüs\" tehlikesini azaltabilir.
* Süper virüs tehlikesi:
Kus gribine karsi etkili olmayan grip asisi da bu konuda yararli olabilirdi. Ortada grip virüsü yoksa, kaynasma da olmaz ama grip vakalara ne kadar çogalirsa mutasyon riski de yükselir. Kus gribinin dünyanin birçok yerine yayilmasi göçmen kuslara baglaniyor. Virüs, gerçekten de belli basli göç yollari üzerinde tespit edildi. Baslica ördek ve kaz gibi su kuslari, diger kus gribi virüslerini de tasiyabiliyorlar. H5N1 soguk suda direncini kolay kolay yitirmemekte. Hastalik tasiyan bir ördegin diskisi bir göle düstügünde üç hafta boyu diger hayvanlara bulasabiliyor diyor uzmanlar. Ülkemiz komsu Rusya'yla birlikte dünyanin en önemli göç yolu üzerinde yer almakta. Sonbaharda on binlerce kus Sibirya'dan yola çikarak, Karadeniz bölgesi üzerinden Afrika'ya dogru yol aliyorlar. Bu yüzden virüsün ortaya çikmasi neredeyse kaçinilmazdi.
* Yabani kuslar mi?
Kanitlar ilk bakista gerçekten de yabani kuslarin virüsü yaydiklarini gösteriyor, fakat bilim adamlari buna ragmen Güneydogu Asya'dan Avrupa'ya uzanan kesin rotayi çizmekte zorlaniyorlar. Burada dikkat çekici nokta, virüsün görüldügü bölgelerde yabani kuslarin da ölmüs olmasidir. Televizyon ekraninda orta yasli bir adam, mutfagindaki tencereden tavuk parçalarini koparip yiyor. \"Iste görüyorsunuz ben yiyorum\" derken, kirmizi tencerenin üzerine örtülmüs alüminyum folyoyu kaldirarak yedigi tavugu da göstermeyi ihmal etmiyor. Sözünü ettigimiz kisi Aydin Valisi Mustafa Malay. Vali kümesteki tavuklari kestirip, derin dondurucuya yerlestirmis, tavuk hastalikli bile olsa pisirilip yenir, yeter ki en az 70 derecede pisirilsin diyor.
Kus gribi ülkemizin dogu sinirindan bati sinirina kadar yayildi. Bir iki hafta içinde yarim milyonun üzerinde kanatli hayvan öldürüldü. Virüs onlarca insana bulasti, hastalikli tavuklari pisirip yiyen dört çocuk öldü. Bu dört çocuk Güneydogu Asya disinda H5N1 yüzünden hayatini kaybeden ilk kurbanlar. Iste bu nedenle de Türkiye'de yasananlar Avrupa'yi telaslandirdi. Virüs Avrupa sinirlarina gelip dayanmisti sonunda, simdi ne olacak? Virüsün kanatli hayvanlarda hizla yayilmasi mutasyona ugramasini kolaylastirabilirdi ve böyle bir olasilik yok da degil. Dünya Saglik Organizasyonu (WHO) Türkiye'de hastalanan iki çocuktan alinan iki örnekte genetik degisimler tespit etti. Bunun ne kadar önemli bir degisim oldugu bilinmiyor henüz, ama mutasyon, kus hücresinden çok insan hücresiyle daha kolay birlesmesine izin veriyor ki bu da insandan insana bulasan virüsün dogmasina neden olabilir, diyor WHO'nun viroloji uzmani Mike Perdue.
* Kus gribi virüsü ilk olarak nerede ortaya çikti?
Bugünkü bilgilere göre H5N1 tipi kus gribi ilk olarak 1983 yilinda ABD'nin Pennsylvania eyaletinde ortaya çikti ve burada tavuk çiftliklerinde toplu ölümlere yol açti. Salginin önlenmesi için 20 milyon tavuk öldürüldü. Burada insanlara bulasmayan virüs, 1995 yilinda Meksika'da, 1996'da Çin'de ve 1997 yilinda da Hong Kong'da ortaya çikti. Enfeksiyon Hong Kong'da ilk olarak bir insana bulasti ve bir çocuk kus gribi nedeniyle yasamini yitirdi. Hong Kong'da geçen yil 18 kisi hastalandi ve bunlardan üçte biri iç kanama yüzünden öldü. Olasi bir salginin önlenmesi amaciyla Hong Kong'da 1,6 milyon kanatli hayvan öldürüldü. Hong Kong'da virüsün mutasyon geçirme olasiligi büyüktü, çünkü pazar yerlerinde satilan canli tavuklar nedeniyle insanlar tavuklarla temas halindeydi. Mesela Çin'deki Qinghai gölünde 2005 ilkbaharinda yasanan toplu kus ölümleri ilginçtir. Bölgede 5000'i askin kaz, marti ve karabatak kusuna H5N1 virüsü bulasti. Fakat hayvanlarin hastaligi kümes hayvanlarina bulastirmis olmalari pek olasi görülmemekte. Çünkü gölün yakinindaki bölgelerde tavuk yetistirilmemekte. Mogolistan'in Hövsgöl bölgesindeki olay da buna benziyor. Burada 80 kaz ve kugu ölüsü bulunmustu.
* Türkiye-Çin benzerlik:
Bundan kisa bir süre önce Rusya'nin Novsibirsk bölgesinde tavuk ve yabani ördek ölümleri bildirilmisti. Virüs bir müddet sonra daha batidaki Çelyabinsk kentinde ve Kazakistan'da görüldü. Uzmanlar özellikle de son yayilim alanini, virüsün göçmen kuslardan bulastigina dair bir kanit olarak görüyorlar. Virüs geçen Ekim ayinda Romanya, Türkiye ve Hirvatistan'da ortaya çikti. Genetik incelemeler Türkiye'deki virüs kökünün, Çin'deki Qinghai gölünden ve Rusya'daki Novosibirsk bölgesinden alinan örneklere büyük benzerlik gösterdigini ortaya koydu. Bu yüzden kimi bilim adamlari kus gribinin göçmen kuslardan bulastigina inaniyor ve uzmanlar ördek, kaz veya kugulari en tehlikeli virüs tasiyicilari olarak görüyorlar. Almanya'daki bir hayvan sagligi arastirma enstitüsünde görevli Anja Globig, yabani kuslarin %3'ünün çesitli grip virüsleri tasidigini söylüyor. Ancak bu virüslerden birçogu zararsiz. H5N1 gibi çok bulasici virüs tipleri daha çok birbirine yakin yasayan kümes hayvanlari arasinda gelisip çogalmakta. Tavuklar zaten normalde de kus gribine yakalanmaya daha yatkinlar. Arastirmacilar bu yüzden H5N1 virüsünün yabani kazlarda veya domuzlarda görülmesine sasiriyorlar. Çünkü virüsü tasiyan yabani kuslarin göç edecek, dolayisiyla da hastaligi yayacak durumda olup olmadiklari bilinmiyor hala.
* Sasirtici diger nokta:
Bazi uzmanlar hastalikli göçmen kuslarin öldüklerini dolayisiyla da hastaligi yayamayacaklarina inaniyorlar. Hastalik belirtileri göstermeyen saglikli göçmen kuslarda bugüne kadar H5N1 virüsü saptanmamis. Diger sasirtici bir nokta da virüsün ilk kaynagindan tam dokuz yil sonra diger bölgelere yayilmaya baslamis olmasi. Iste kimi arastirmacilar bu yüzden, \"eger virüsü yayanlar dogrudan dogruya yabani kuslar olsaydi, hastalik, çok daha önceleri ve çok daha genis alanlara yayilmis olurdu\" diyorlar.
Göçmen kuslarin birçogu sonbaharda Karadeniz bölgesinden Afrika'ya uçtu. Ama buna ragmen Afrika'da henüz bir virüs vakasi ortaya çikmadi. Ayrica Asya'da Hindistan, Tayvan veya Filipinler'de simdiye kadar kus gribi vakalarinin görülmemesi de ilginçtir. Göçmen kuslar öte yandan Sibirya ve Bering bogazi üzerinden virüsü Kuzey Amerika'ya da tasimis olmalilar, ama bugüne kadar hiçbir hayvanda görülmedi.
Bilim adamlarinin asil tehlikeyi göçmen kuslarin olusturmadigini söyleseler de Birlesmis Milletler Gida ve Tarim Organizasyonu (FAO), yabani kuslari hala tehdit olarak görmekte. Hatta organizasyon bir raporunda, H5N1 virüsünün Avrupa'ya yayilma riskinin, güneyden göçen kuslarin Rusya'dan gelenlerle karismalari halinde artacagini bildirdi.
Nilgün Özbasaran
Dünya Saglik Örgütü
